نفس شناسی، دهلیزی برای ورود به عالم لاهوت 

از دیرباز در بین اندیشمندان اسلامی راه­های معرفت و شناخت خداوند سبحان مورد توجه بوده است. برخی معتقدند محدودیتی در طرق شناخت وجود ندارد «الطرق الی الله بعدد انفاس الخلائق» راه­های [سیر و سلوک] به­سوی خداوند به تعداد نفس­های آفریدگان است (کبری، 1363، ص31). امّا برای معرفت الهی دو راه مشخص، بیش از دیگر راه­ها مورد تأکید و تأیید قرار گرفته است: سیر آفاقی و سیر انفسی (طباطبایی، 1366، ص76). سرمنشأ این تعلیمات، کتاب مقدس الهی است. قرآن­کریم از ضمیر انسان به عنوان یک منبع معرفت ویژه نام می­برد. از نظر قرآن، سراسر خلقت آیات الهی ونشانه­هایی برای کشف حقیقت است. البته ضمیر انسان مورد تأکید ویژه است:

«وفی الارض آیات للموقنین وفی انفسکم افلا تبصرون» (ذاریات، 21-20)؛ در زمین (سیر آفاقی) برای اهل یقین نشانه حقانیت خداوند و در درون جانتان (سیر انفسی) وجود دارد چرا بینا نمی­شوید؟!

«سنریهم آیاتنا فی الافاق وفی انفسهم حتی یتبین لهم انّه الحقّ» (فصلت،53)؛ به زودی نشانه­های خود را در جهان خارج و درون جانشان می­نمایانیم تا بدانند که خداوند حق است.

نفس در قرآن در معانی مختلفی)شش معنی) استعمال شده است که بیان آنها از ظرفیت مقاله حاضرخارج است (احدی، بنی جمالی، 1363، ص1)

نفس یکی از شگفتی­های آفرینش و از آیات و نشانه­های معرفت­الله است که علاوه بر قرآن در جوامع روایی مورد توجه خاص است. به نقل از علامه طباطبایی(ره) در کتاب "رسالة الولایة"، در کتاب "غرر و درر" حدود 22 روایت از کلمات قصار حضرت علی(ع)، در معرفت نفس وارد شده است که نشانه اهمیت موضوع می­باشد.

رسول خدا فرمود: «من عرف نفسه فقد عرف ربّه» هرکس خویش را شناخت خدای را شناخت (مجلسی، 1403ق،  ج2، ص32).

رسول مکرّم اسلام(ص): «اعرفکم بنفسه اعرفکم بربّه» هرکسی از شما بیشتر خویشتن­شناس باشد خدا شناس­تر است (عاملی، 1302، ص94).